Wetenschap of overtuiging?Democratie en kapitalisme – wat is er nu gaande

Prof Koen Schoors gebruikt in zijn lezing bij de Universiteit Vlaanderen, “Kan een democratie bestaan zonder kapitalisme?“ (ook beschikbaar als podcast en in een krantenartikel) een aantal veronderstellingen die hij niet verduidelijkt.
Dit is jammer, want meer uitleg had de toehoorder doen begrijpen dat de onderbouw ontbreekt. Ondertussen is in de wetenschap voldoende inzicht om veronderstellingen die Prof. Schoors terloops aanhaalt als minder relevant of zelfs foutief te beschouwen.
Het besluit en betoog van de lezing moet dus in vraag gesteld worden.

Het belang van veronderstellingen kan niet onderschat worden. De volgende quote van Eric Temple Bell (uit Mathematics Magazine, Vol. 23-24. 1949, p. 161) geeft dit duidelijk weer:

Euclid taught me that without assumptions there is no proof. Therefore, in any argument, examine the assumptions. Then, in the alleged proof, be alert for inexplicit assumptions. Euclid’s notorious oversights drove this lesson home.

De belangrijkste aandachtspunten uit de lezing van Prof. Schoors zijn samen te vatten als:

1. De sterke staat en de betrokkenheid van burgers houden elkaar in een precair evenwicht.
2. Neem de sterke staat weg en je krijgt in veel gevallen een redelijk gewelddadige en onvrije stagnatie.
3. Democratie is evenwicht, ‘the narrow corridor’ tussen despotisme en anarchie.
4. Alleen in die smalle gang tussen despotisme en anarchie ontstaat ware vooruitgang waarbij mensen zowel uit de verstikkende kooi van traditionele gedachten en gewoonten bevrijd worden als onder het juk van de despotische staat vandaan komen.
5. Deze smalle gang van democratie heeft kapitalisme nodig.
6. Niet het neoliberale kapitalisme van ‘winst boven alles’ en ‘de markt heeft altijd gelijk’, wel het kapitalisme waarbij mensen recht hebben op een eigen huis, een eigen land, een eigen bedrijf, en een eigen mening. .
7. Het kapitalisme waar mensen zich kunnen verenigingen om samen iets te bereiken, of dat nu een bedrijf, een coöperatie, een culturele organisatie, een sportclub, een vakbond, een belangenvereniging of een politieke partij is.
8. En als besluit: Geen vooruitgang echter zonder het democratisch georganiseerde meningsverschil en zonder een vorm van kapitalisme.

In dit betoog dat Prof. Schoors overtuigend bracht, kan je vaststellen:

• Prof. Schoors is gul met bemerkingen ‘ten laste’ over samenlevingsvormen die hij omschrijft als “niet democratisch”, zoals o.a. het communisme, en wat hij omschrijft als tribalisme. De opmerkingen gaan over een waaier van onderwerpen, zoals de machtsvorm, de beslissingsstructuur, de economische verdeling, de vrijheid van meningsuiting e.d. In dit allegaartje van structuren zijn natuurlijk voldoende opmerkingen te maken over wat minder goed gaat.
  Over democratie komt niets dan lof uit de mond van Prof. Schoors. Toch is een democratie niet perfect. Het ontbreekt blijkbaar aan de nodige zin voor zelfkritiek om de democratie ook even ernstig onder de loep te nemen. Dit wordt handig weggewerkt wordt achter de quote die hij toeschrijft aan W. Churchill:
  Many forms of Government have been tried, and will be tried in this world of sin and woe. No one pretends that democracy is perfect or all-wise. Indeed it has been said that democracy is the worst form of Government except for all those other forms that have been tried from time to time.…
  
• De kritieken op de verschillende andere samenlevingsvormen is niet meer in lijn met de overtuigingen die de dag van vandaag heersen. In boeken als “De goede voorouder” of “De meeste mensen deugen” worden voorbeelden en inzichten gedeeld dat het traditionele denken (ontstaan vanuit de rede in de verlichting en industriële revolutie) ons wel vaker misleidt. Zeker als het over onze menselijke natuur en de sociale omgangsvormen gaat.
  
• Het democratisch systeem wordt voorgesteld als een evenwicht (strijd) tussen staat en maatschappij. Hierbij wordt subtiel voorbijgegaan dat deze strijd meestal gevoerd wordt door een selecte groep met (oud-)adellijke inslag of een particratie; dat een partijcultuur de vrijheid van inbreng van de verkozene beperkt en het democratisch systeem binnen de partij onduidelijk is.
  
• De hele verantwoording achter de gedachtegang steunt op de overtuiging van Angelsaksische traditie van Hobbes. Of deze oude leer van Hobbes ons nu nog mag inspireren is twijfelachtieg. Andere wereldbeelden die in Europa meer steun hebben, worden terzijde gelaten.
  
• Aangaande kapitalisme, niets dan goed, zolang het niet neo-liberaal is. Dat het kapitalistische systeem van markt en geld (of schuld) geen onpartijdige of democratische controle en sturing heeft, wordt tactvol verzwegen. We leven nog steeds in een wereld waar aandeelhouders voorrang krijgen op belanghebbenden, en de ongelijkheid blijft toenemen, met uitwassen als multimiljardairs in raketten.
  
• Het idee van de ‘Red Queen’ is niet nieuw binnen evolutionaire theorieën. De alternatieven van ‘niche construct’ of ‘White Queen’ zijn zeker even belangrijk. De evolutie is wel degelijk een ‘survival of the fittest’, niet ‘.. of the fastest’
  
• Het kapitalistisch ideaal wordt hier gecentreerd rond bezit en de toename hiervan. Dat menselijk streven naar bezit als hoogste goed, is een verouderd beeld en wordt meer en meer door zingeving vervangen. Ook is het economische denken dat groei gelijkstaat met meer bezit of kapitaal al geruime tijd in vraag of onder vuur door een veelheid van denkers en economen als Eric Beinhocker, David Graeber, Rebecca Henderson, Thomas Piketty, Mariana Mazzucato, en vele anderen.
  
• De uitdagingen van onze maatschappij vandaag, zoals sociale ongelijkheid, de klimaatverandering, de nood aan duurzaamheid en circulaire economie, e.d. zijn niet gebaat door toenemend persoonlijke kapitaalverhoging.
  Nieuwe waardesystemen, anders dan het economische kapitaal, zijn dringend nodig. De maatschappij zal het oude probleem van de “tragedy of the commons” moeten oplossen, maar misschien zonder de sterke staat of markt – zoals Hardy beschreef – maar wel in overleg en met een belang aan saamhorigheid in de samenleving.

Prof. Schoors heeft een opinie gegeven, gesteund op interpretaties van theorieën die hun oorsprong vinden in de verlichting, met argumenten die meerdere standpunten of visies ontzien en met weinig zin voor relativering. Door deze oude standpunten en gebrek aan doorgedreven inzichten, wordt een eenvoudig besluit aangereikt, los van de actuele noden.
Om beslissingen op basis van een ‘beperkte informatie’ vanuit een ‘lens op de informatie’ te overstijgen, heb ik mijn activiteit van Surtil opgestart.

Voor de lezing van Prof Schoors bied ik graag een vervangend besluit:

Vooruitgang heeft nood aan een overleg tussen belanghebbenden, een duidelijke doelstelling naar duurzaamheid en een motivatie vanuit individuele en groeps- verantwoordelijkheid.

Of de huidige vorm van democratie en het bestaande kapitalistische systeem de beste invulling zijn om dit te realiseren, is nog steeds de vraag die niet beantwoord is, en door Prof. Schoors suggestief beantwoord wordt.